بزرگنمايي:

آریا جوان - جماران / مرکز اسناد انقلاب اسلامی: آن‌چه پس از دیدار مهندس مهدی بازرگان با امام خمینی در پاییز 1357 روی داد، صدور بیانیه نهضت آزادی ایران با عنوان «آیا وقت آن نرسیده است که نظام حاکم واقع بین باشد» در تاریخ 14 آبان 1357 بود که در آن به صورت علنی «دو حقیقت و واقعیت» تحولات سیاسی آن برهه حساس تاریخی را بیان می‌کند: «عدم مشروعیت و مقبولیت رژیم پهلوی و اذعان به رهبری بلامنازع امام خمینی».
پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی نوشت: اخیرا آقای «محمد توسلی» دبیرکل سابق نهضت آزادی طی مصاحبه‌­ای با پایگاه خبری تحلیلی «دیده‌­بان ایران» در تاریخ 4 اسفند 1403 ادعاهایی را برخلاف واقعیت تاریخی در رابطه با امام خمینی، روحانیت و رویدادهای ماه­‌های ابتدایی پیروزی انقلاب اسلامی مطرح کرده‌اند. مرکز اسناد انقلاب اسلامی بنا به رسالت خویش که وظیفه تدوین، تبیین و تصحیح تاریخ معاصر ایران و انقلاب اسلامی ایران را برعهده دارد به یکی از ادعاهای مطرح‌شده از جانب ایشان، به­ صورت مستند پاسخ داده و سایر ادعاهای مطرح‌شده در این مصاحبه را به­ صورت تفصیلی همراه با اسناد و مدارک در شماره آینده نشریه «به گواهی اسناد» پاسخ خواهد داد.
در بخشی از این مصاحبه، آقای مهندس توسلی بیان می‌­کنند: «مهندس بازرگان در دو دیداری که با آیت‌الله خمینی در نوفل‌لوشاتو داشتند، حاضر نشدند طبق عرف مرسوم که بقیه شخصیت‌ها عمل کردند، نامه‌ای به ایشان بنویسند و بیعت کنند، این ایستادگی مهندس بازرگان باعث شد که در نوفل‌­لوشاتو تنش ایجاد شود؛ به نحوی که حتی دوستان ما، اعضای نهضت آزادی ایران در اروپا و حتی شخص صادق قطب‌زاده به مهندس بازرگان معترض شدند.»
براساس واقعیت تاریخی آن‌چه در اواخر مهر و نیمه اول آبان 1357 بین امام خمینی و مهندس بازرگان روی داده است بدین قرار است که در 29 مهر 1357 مرحوم مهندس «مهدی بازرگان» دبیرکل وقت نهضت آزادی ایران به منظور دیدار و ملاقات با امام خمینی، مسافرت 12 روزه‌­ای به پاریس (10 روز) و لندن (2 روز) دارد. هدف از این دیدار بنا به گفته خود مهندس بازرگان بدین منظور بوده است:
1- تجدید دیدار و اطلاع از حال و افکار و نظریات آیت ­الله خمینی
2- در جریان گذاشتن ایشان نسبت به اوضاع داخلی و مبارزات در جریان
3- پیشنهاد نظم در کار و تعیین یک هیأت نمایندگی از طرف ایشان در تهران برای ابلاغ اعلامیه‌­ها و دریافت اطلاعات و دستورات و پیشنهادها
4- دیدار و ارتباط با نهضت آزادی خارج از کشور [1]
‌‌در این سفر مهندس بازرگان با امام خمینی دو بار ملاقات می‌­کند: دیدار اول در تاریخ 30 مهر 1357 و دیدار دوم در تاریخ 2 آبان 1357 انجام می‌­شود. بنا به گفته مرحوم دکتر «ابراهیم یزدی» قرار بود که بعد از برگشت مهندس بازرگان از سفر لندن، برای بار سوم هم ایشان دیداری با امام خمینی داشته باشند که به دلیل عجله مهندس بازرگان و بازگشت به ایران و پُر بودن برنامه‌­های امام خمینی این دیدار صورت نمی­‌گیرد. [2]
مرحوم دکتر «سید صادق طباطبایی» نیز در خاطرات خود دیدار مهم مهندس بازرگان با امام خمینی را در پاریس این­‌چنین تحلیل کرده است که «اصولا آقای‌ مهندس بازرگان‌ به‌ لحاظ‌ مشی‌ علمی‌ دارای‌ سیستم‌ تفکر و اجرایی‌ ‌‎‎‌بسیار منظمی‌ بود و مبتنی‌ بر همین‌ امر قبول‌ ریسک‌ و خطر نمی‌کرد. مهندس‌ بازرگان‌ ‌‎ ‎‌بعد از دیدار با امام‌ که‌ حسب‌ گفته دیگران‌ با بحث‌ و گفت‌وگو توأم‌ بود به‌ ایران‌ بازگشت ‎‌و بیانیه‌ نهضت آزادی‌ در 14 آبان‌ 57 صادر شد که‌ طی‌ آن‌ اعلام‌ گردید:‌
1- اکثریت‌ قاطع‌ ملت‌ ایران، شاه‌ و رژیم‌ او را نمی‌خواهد و ملت‌ ایران خواستار ‌‎ ‎‌حکومت اسلامی‌ است.‌
2- اکثریت‌ قاطع‌ ملت‌ ایران‌ آیت‌الله خمینی‌ را به‌ رهبری‌ خود برگزیده است.‌» [3]
از طرفی آن‌چه آقای مهندس توسلی به ­عنوان «تنش و اعتراض دوستان نهضت آزادی» از آن یاد می‌­کنند درواقع اختلافاتی است که بین خود اعضای نهضت آزادی و جبهه ملی وجود داشت و تشدید آن نیز به­ دلیل مصاحبه مهندس بازرگان در لندن با روزنامه «ایران پست» است. مهندس بازرگان در جلد دوم کتاب خاطرات خود، برنامه‌­اش طبق مذاکرات دوستان نهضت و مبارزین دیگر را شامل منظورهایی که قبلا ذکر کرده عنوان می‌­کند که علاوه بر آن درصدد التیام روابط آقای «بنی­‌صدر» با آقایان «یزدی» و «قطب‌­زاده» بوده است: «در سفر دو روزه به اتفاق آقای میناچی، علاوه بر دیدار آقایان تقی­‌زاده، دکتر خرازی و دکتر سروش و کوشش (متأسفانه بی­‌فایده) در ایجاد حُسن‌­تفاهم آقای بنی‌­صدر با آقایان قطب­‌زاده و دکتر یزدی، مذاکرات مفیدی به اتفاق آقای میناچی در دفاتر صلیب سرخ و عفو بین‌­الملل در رابطه با دفاع از زندانیان ایران داشتیم.» [4] مهندس بازرگان در خاطرات خود هیچ‌­گونه اشاره­‌ای به ایستادگی در مقابل امام و ایجاد تنش در نوفل­‌لوشاتو نکرده است و اشاره‌­ای به بروز تنش و اختلاف نه با امام خمینی (و اعضای بیت ایشان در نوفل­‌لوشاتو)، بلکه بین اعضای نهضت آزادی ازجمله آقایان بنی­‌صدر، یزدی و قطب‌­زاده کرده است.
دکتر یزدی نیز در خاطرات خود در این‌­باره گفته است: «در پاریس موضوع اختلافات بین جبهه ملی و نهضت آزادی به‌­تدریج به­ صورت مسئله حادی درآمد و حتی مسئله را با آقا نیز مطرح ساختند. این کار را چه کسانی می­‌کردند و انگیزه آن‌ها چه بود، نمی­‌دانم؛ اما به هر حال حرکت سالمی نبود.» [5] دکتر یزدی در چند صفحه بعد، بیان مواضع مهندس بازرگان در مصاحبه با روزنامه «ایران پست» را دلیلی بر تشدید تنش‌­ها میان اعضای نهضت آزادی می‌­داند: «آقای مهندس بازرگان پس از دیدارهای پاریس، به اتفاق میناچی به لندن سفر کردند. در لندن با دوستان فعال سیاسی، دکتر تقی‌­زاده، دکتر خرازی، دکتر سروش دیدار و گفت‌وگو نمودند. با مسئولان دفاتر صلیب سرخ و عفو بین­‌الملل در لندن، دیدارکردند. همچنین شنیدیم با روزنامه ایران پست هم مصاحبه‌­ای کردند. این روزنامه را یک گروه ایرانی در لندن به فارسی منتشر می­‌کردند و به گروه‌­های سیاسی غیراسلامی وابسته بود و ما با آن‌ها رابطه‌­ای نداشتیم. دوستان نهضت در اروپا مصاحبه آقای مهندس بازرگان با این روزنامه را به هیچ ­وجه درست ندانستند. مسلما آقای مهندس با وابستگی سیاسی این نشریه آشنایی نداشتند. علاوه بر این برخی از صحبت­‌های آقای مهندس بازرگان به نظر من بحث­‌انگیز و مضر بود و نتوانستم بفهمم که چرا آقای مهندس بازرگان مثلا درباره دکتر امینی می­‌باید آن‌چنان موضع‌­گیری کنند... این مصاحبه و موضع‌­گیری آقای مهندس برخی از دوستان را نسبت به درک ایشان از وضعیت انقلابی جامعه در آن مرحله دودل کرد و موجب نگرانی شد.» [5]
بدین ترتیب و براساس اسناد و خاطرات اعضای نهضت آزادی، آن‌چه پس از دیدار مهندس مهدی بازرگان با امام خمینی در پاییز 1357 روی داد، صدور بیانیه نهضت آزادی ایران با عنوان «آیا وقت آن نرسیده است که نظام حاکم واقع‌­بین باشد» در تاریخ 14 آبان 1357 بود که در آن به ­صورت علنی «دو حقیقت و واقعیت» تحولات سیاسی آن برهه حساس تاریخی را بیان می‌­کند: عدم مشروعیت و مقبولیت رژیم پهلوی و اذعان به رهبری بلامنازع امام خمینی. در این بیانیه نهضت آزادی به شاه پیشنهاد می‌­کند که «برای نجات و سعادت وطن» کناره‌­گیری کند، از دولت­‌های خارجی می‌­خواهد به «شورا یا هیأتی که مورد اعتماد ملت و رهبری روحانی و سیاسی ایران» است مراجعه کنند و از افسران و سرسپردگان رژیم پهلوی می­‌خواهد از «غارت، کشتار و تخریب» بی­‌نتیجه دست بردارند.
ذکر این نکته لازم است که در دوره معاصر، «بیعت» به معنای مصطلح آن که در صدر اسلام صورت می­‌گرفت موضوعیت نداشت و صرف «صدور بیانیه» در حمایت از نهضت انقلابی مردم ایران و پذیرش رهبری امام خمینی از طرف گروه، جمعیت یا اشخاص مطرح به معنای پذیرفتن این دو امر مسلّم و غیرقابل کتمان بود.
در ادامه متن و تصویر این بیانیه مهم نهضت آزادی که اصل آن در آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی موجود است برای تنویر افکار عمومی منتشر می‌شود:
متن سند
بسمه تعالی
١٤ آبان‌­ماه 1357 
آیا وقت آن نرسیده است که نظام حاکم واقع‌­بین باشد؟ 
اعلامیه­‌ها، سخنرانی‌­ها، تظاهرات، تجمع­‌ها، فریادها و بالاخره قربانی‌­های فراوان که از یک سال پیش به این طرف در ایران رخ داده است و از چهار گوشه دنیا ناظر و ناقل آن شده‌­اند لااقل دو حقیقت یا دو واقعیت را نشان می‌­دهند.
1- اکثریت قاطع ملت ایران شاه و رژیم او را نمی‌­خواهد. 
2- اکثریت قاطع ملت ایران آیت­‌الله العظمی خمینی را به رهبری خود برگزیده است. 
دو واقعیت فوق نه‌تنها با زبان و قلم بیان شده بلکه با خون‌­های بی‌­دریغ فراوان، در پایتخت و سراسر کشور امضا شده است. از طرفی دیگر، آیت‌­الله العظمی خمینی مکرر تأکید کرده‌­اند که شاه باید برود، دودمان پهلوی برود، نظام سلطنتی نیز برود و حکومت اسلامی برقرار شود. 
دستگاهی که مقابل ملت و روحانیت ایستاده است، متشبث به انواع تدابیر و دسایس گردیده با کشتارهای وحشتناک و آشوب­‌های مصنوعی، فعالیت و زندگی جامعه را مختل ساخته است، معذالک مردم دست از حماسه­‌های خود برنمی‌­دارند و روز به روز مصمم‌­تر و فداکارتر می­‌گردند.
امر مسلم و واقعیت غیرقابل انکار این است که اکثریت ملت به خواسته‌­های رهبری روحانیت یک بند انگشت عقب نمی‌­نشیند. آیا وقت آن نرسیده است که غیر از ملت، طرف‌­های ذی­‌نفع و مربوط واقعیت­‌های فوق را بپذیرند و برنامه عمل خود را با آن تطبیق دهند: 
1 - شاه که مدعی بودند سلطنت موهبتی است الهی که از طرف مردم به ایشان واگذار شده، اینک که ملت با رساترین بیان و به شهادت تمام مردم داخل و خارج، واگذاری موهبت ادعایی فوق را پس گرفته و اصل سلطنت ایشان را نفی می­‌کند آیا نباید اگر برای نجات و سعادت وطن هم نباشد برای سلامت و نجات خودشان کنار بروند؟ 
2 – دولت‌­های خارجی، به‌­ویژه دولت­‌هایی که به داعیه ثبات و امنیت خیالی ایران، در تحت رژیم شاه از او حمایت می­‌کنند لازم است که عمق این واقعیات و گناه بودن بقای شاه را با ثبات و نظم و بقاء مملکت درک کرده نسبت به آن‌چه داخل ایران می­‌گذرد، واقع‌­بین و عاقبت‌­اندیش بوده و به مقاصد مشروع خود بیاندیشند. تنها به شورا یا هیأتی که مورد اعتماد ملت ایران و رهبری روحانی و سیاسی ایران باشد مراجعه نموده، خود را با آن تطبیق دهند.
بعضی از افسران مقرب، سرسپردگان وابسته به خارج احیانا از روی عقیده و بشردوستی به حمایت از نظام حاکم می‌­پردازند، واقع­‌بینی به خرج داده قبول نمایند که دست زدن به هر عمل تخریب و غارت و کشتار بی‌­نتیجه خواهد بود و مردم را منزجرتر و مصمم‌­تر خواهد کرد. 
ان موعد هم الصبح الیس الصبح بقریب؟ 
نهضت آزادی ایران
در دیدار امام خمینی و بازرگان چه گذشت؟/ وقتی بیانیه نهضت آزادی پاسخ محمد توسلی را داد+ سند