بزرگنمايي:

آریا جوان - ایسنا / پژوهشگر نهج‌البلاغه با اشاره به هشدار حضرت علی(ع) برای پرهیز از داشتن آرزوهای طولانی و دراز، گفت: آرزوی دراز به معنای داشتن هدف والا نیست و چون عمر کوتاه است باید آرزوها را متناسب با توان خود مدیریت کنیم.
امشب شب لیله‌الرغائب است. شبی که به شب آرزوها مشهور شده اگرچه اختلاف نظرهایی در این زمینه وجود دارد که آیا این شب به راستی شب آرزوها است و مقصود از لیله‌الرغائب این است که در این شب مسلمانان آرزوهای خود را به زبان بیاورند یا نه، اما مسئله آرزو و آرزو کردن در منابع دینی ما مطرح و در خصوص آن توصیه‌هایی از سوی ائمه(ع) بیان شده است.
مطالبی که بعضاً مفاهیم آنها در ظاهر متناقض به نظر می‌رسد؛ از جمله پیامبر اکرم(ص) فرموده‌اند: «الاْمَلُ رَحْمَهٌ لِأُمَّتِی وَلَوْ لاَ الاْمَلُ مَا رَضَعَتْ وَالِدَهٌ وَلَدَهَا وَلاَ غَرَسَ غَارِسٌ شَجَراً؛ آرزو برای امت من مایه رحمت است و اگر امید و آرزو نبود هیچ مادری کودک خود را شیر نمی داد و هیچ باغبانی نهالی نمی نشاند.
اما در تناقض ظاهری با این حدیث، حضرت علی(ع) مسلمانان را از داشتن آرزوهای دراز و طولانی برحذر داشته فرموده‌اند: برترین (مرتبه) دین کوتاه کردن آرزو است و برترین عبادت اخلاص عمل است. یا در جایی دیگر فرموده‌اند: به راستی که خدای سبحان مبغوض دارد آنها را که آرزوشان طولانی و بد عمل هستند.
برای درک بهتر مفهوم آرزو از دیدگاه حضرت علی(ع) و دلایل اینکه ایشان مسلمانان را از داشتن آرزوهای طولانی برحذر داشته‌اند با بخشعلی قنبری، پژوهشگر نهج‌البلاغه و نویسنده کتاب «اخلاق کرامت در نهج‌البلاغه» گفت‌وگو کردیم.
وی در پاسخ به این سؤال که مهم‌ترین دیدگاهی که در خصوص آرزو کردن از زبان حضرت علی(ع) بیان شده، در کدام خطبه ایشان است؟ گفت: در چندین جای نهج‌البلاغه مسئله آرزو مطرح شده است اما در خطبه 42 نهج‌البلاغه مبحثی که در خصوص آرزو مطرح شده بسیار مهم‌تر از سایر مباحث است.
این پژوهشگر نهج‌البلاغه ادامه داد: در این خطبه آمده است: «ای مردم، آنچه بیش از هر چیز دیگر می‌ترسم که بدان گرفتار آیید دو چیز است، از هوا و هوس پیروی کردن و آرزوهای دراز در دل پروردن. پیروی هوا و هوس از حق منحرف می‌کند و آرزوهای دراز، آخرت را از یاد می‌برد. بدانید که دنیا پشت کرده و شتابان می‌گذرد و از آن جز، ته مانده‌ای چون ته مانده آبی در ته ظرفی، که آب آن ریخته باشند، باقی نمانده است. بدانید، که آخرت روی آورده است و هر یک از آن دو را فرزندانی است. شما فرزندان آخرت باشید نه فرزندان دنیا. زیرا هر فردی در روز قیامت به پدرش می‌پیوندد. امروز روز عمل است نه حساب و فردا، روز حساب است نه عمل».
ترس ناشی از شفقت در کلام حضرت امیر
قنبری با بیان اینکه ترس مطرح شده در این خطبه، ترس ناشی از دلسوزی برای مردم و به معنای شفقت است، گفت: حضرت علی(ع) می‌فرمایند من می‌ترسم شما از هوا و هوس تبعیت کنید چرا که اگر تابع هوا و هوس خودتان باشید از حقیقت چشم‌پوشی می‌کنید؛ حق را می‌بینید و بر روی آن پا می‌گذارید و آرزوی بلند باعث می‌شود شما آخرت را به فراموشی بسپارید و فکر کنید که همیشه در این دنیا زنده هستید.
قنبری ادامه داد: حضرت علی(ع) به ما توصیه اکید می‌کنند که مراقب باشید هوا و هوس و آرزوهای بلند بر شما غلبه نکند. البته باید مطرح کنم که این خطبه زمانی ایراد شده است که حضرت علی(ع) در بصره بر اهل جمل پیروز شد و احساس کرد که توقعات تعدادی از یارانش خیلی بالا رفته و آرزوهای زیادی در سر دارند، دنیاطلبیشان افزایش یافته و غرور مردم را فرا گرفته است؛ در آن زمان است که این خطبه را ایراد کردند و متذکر شدند که ای مردم به خاطر داشته باشید که ما پیروز شده‌ایم اما باید مراقب باشیم که پیروزی به معنای خودفراموشی نیست.
عمرتان کوتاه است آرزوهایتان را مدیریت کنید
وی در تفسیر این خطبه، گفت: حضرت می‌فرمایند چون عمر شما بلند نیست و امکانات انسان کوتاه است باید آرزوها مدیریت شوند و اگر آرزوها مدیریت نشوند حتماً آخرت را از یاد خواهیم برد ضمن اینکه شما در این دنیا هم به خواسته‌های خود نمی‌رسید؛ چون که طول آرزو و استمرار آرزهای متنوع، انسان را از زیستن این جایی و اکنونی باز می‌دارد. چون در آرزوهای بلند، اکنون قربانی برنامه‌های دور و دراز می‌شود.
این پژوهشگر نهج‌البلاغه با تأکید بر اینکه اگر آرزوها مدیریت نشود به هیچ آرزویی نخواهیم رسید، گفت: یک دسته از افراد هستند که ذاتاً و به لحاظ تیپ شخصیتی آرزوهای بلند دارند؛ اینها افرادی با تیپ شخصیتی «دریافتگر» هستند. فردی که دریافتگر باشد همه چیز می‌خواهد و چون خیلی چیزها می‌خواهد به طور ناقص به هر کدام از آنها می‌رسد؛ یعنی یک مسیر را برای زندگی خود انتخاب نمی‌کند و می‌خواهد رشته‌ها، شغل‌ها و ... متعدد را با هم انتخاب کند در حالی که طی این عمر کوتاه نمی‌تواند در حوزه‌های مختلف متخصص و موفق شود.
آرزوهای بلند به معنای اهداف بلند نیست
وی با تأکید بر اینکه آرزوهای بلند به معنای اهداف والا و بلند نیست، گفت: آرزوی بلند با هدفداری همراهی ندارد و لازم و ملزوم هم نیستند. آرزوی بلند غیر از هدفداری است و داشتن هدف بسیار مسئله مهم و مثبتی است. 
این پژوهشگر نهج‌البلاغه به شعری از مولانا اشاره کرد که می‌فرماید: آرزو می‌خواه لیک اندازه خواه/ برنتابد کوه را یک برگ کاه و گفت: یعنی شما نمی‌توانید یک کوه را بر روی یک برگ کاه قرار دهید؛ پس آرزو را باید مدیریت کرد.
قنبری به تشریح سه اصطلاح مرتبط با آرزو پرداخت و گفت: اصطلاح اول «امید» است. ما باید آرزوها را به امید تبدیل کنیم. امید به این معنی است که ما بر اساس قراین و شواهد موجود منتظر رسیدن خبر خوش و خوبی در آینده نزدیک، میان مدت و بلند مدت باشیم. مثلاً شما از یک سال پیش در حال مطالعه برای حضور در کنکور کارشناسی ارشد هستید ولی به شما می‌گویند که اگر یک مقاله علمی نیز داشته باشید احتمال قبولی شما در کارشناسی ارشد بیشتر است. اگر شما این مقاله را داشته باشید، امید شما برای قبولی بیشتر می‌شود نه آرزوی شما.
وی افزود: شما امید دارید برای اینکه قرائن و شواهد نشان دهنده افزایش احتمال قبولی شما است.
این پژوهشگر نهج‌البلاغه واژه تمنا را نیز تشریح کرد و گفت: وقتی شما نمی‌دانید چه قدر احتمال دارد در دانشگاه قبول شوید و احتمال قبولی شما 50 درصد است، شما تمنای قبولی دارید. اما اگر هیچ کاری انجام نداده باشید و امید واهی داشته باشید که قبول خواهید شد، به این حالت می‌گویند حماقت. پس حضرت علی(ع) به ما می‌گویند آرزو بکنید اما به اندازه بخواهید و حواستان باشد آرزوهایتان به حدی متنوع و گسترده نشود که به هیچکدام نرسید.
لیله‌الرغائب به اندازه عمر و توانمان آرزو کنیم
وی بیان کرد: اگر می‌خواهیم در شب لیله‌الرغائب آرزو کنیم باید حواسمان باشد که عمر ما کوتاه است و باید به اندازه عمر و توانمان آرزو کنیم؛ چنین آرزویی برای انسان مفید است و در روایت‌های اسلامی داریم که اگر امید و آرزویی نباشد هیچ فرزندی به دنیا نمی‌آید و هیچ پدر و مادری فرزند خود را بزرگ نمی‌کند.
وی تصریح کرد: در منابع دینی به ما گفته‌اند همیشه امیدوار باشید نه اینکه مدام در دریایی از آرزوها غوطه‌ور شوید. اینکه چیزهایی را آرزو کنید که معمولاً از عهده شما بر نمی‌آید شاید از نظر عقلی محال نباشند اما عموماً رخ نمی‌دهد. پس همه چیز را نمی‌توان آرزو کرد: «آرزو می‌خواه؛ اندازه خواه».
قنبری در پاسخ به این سؤال که آرزو کردن با دعا کردن چه تفاوتی دارد؟ گفت: آرزو اگر به امید و تمنا تبدیل شود بسیار خوب است. فرق دعا و آرزو این است که در دعا ما برای فردی چیزی را از خدا می‌خواهیم که امکانات آن در اختیار ما نیست. مثلاً من برای موفقیت در کنکور باید کتاب بخوانم؛ من این کار را می‌کنم اما از پدر و مادر و اطرافیانم هم می‌خواهم برای من دعا کنند. دعا برای این است که کارهایی که یک فرد انجام داده به نتیجه برسد و خداوند کمک کند فرد توان انجام کار را داشته باشد.
دعا فراتر از آرزوست
وی اضافه کرد: پس دعا لزوماً محدود به قراین و شواهد نیست. قراین و شواهد در امید و امیدواری مطرح است ولی دعا فراتر از قرائن می‌رود مثلاً برای فردی که بیمار است و پزشکان می‌گویند قابل درمان نیست، ما از خداوند می‌خواهیم فراتر از قرائن و شواهد علمی و امید، گشایشی ایجاد کند؛ دعا گاهی فراتر از امید و آرزو عمل می‌کند. بسیاری از کارها با آرزو محقق نمی‌شود اما با دعا و درخواست از خداوند محقق می‌شود پس دعا فراتر از آرزو و نوعی طلب است.
این پژوهشگر نهج‌البلاغه در پاسخ به این سؤال که بهترین آرزو در لیله‌الرغائب چیست؟ گفت: حضرت علی(ع) می‌فرمایند: «بار خدایا، جان مرا نخستین نعمت گران‌بهایی قرار ده که از نعمت‌های گران‌بهای من می‌ستانی و نخستین ودیعه‌ای از ودایع خود که از من بازپس می‌گیری» (خطبه 215).
وی تشریح کرد: حضرت در این خطبه می‌فرمایند خدایا اگر قرار باشد من را بمیرانی زمانی من را بمیران که انسانیت من از دست نرفته است و تا زمانی که من انسانم من را زنده نگه‌دار و هر زمان احساس کردی که من از آدم بودن فاصله می‌گیرم آنوقت من را بکش. یعنی نعمت انسان بودن را هرگز از من نگیر و اگر قرار است این بزرگ‌ترین نعمت یعنی انسان بودن را از من بگیری بهتر است که بمیرم.
قنبری در پایان گفت: حضرت علی(ع) در جای دیگری دعا می‌کنند که «خدایا با توانگری و ثروتمندی آبروی من را حفظ کن تا به خاطر شکم و نیازهای وجودی خودم دستم را پیش بندگان تو دراز نکنم که موجب تحقیر وجود و شخصیت من شود»؛ این دعا نیز دعای ارزشمندی است که می‌توان در شب لیله‌الرغائب از خداوند خواست.