بزرگنمايي:

آریا جوان - چارسو فرهنگ/:علی اشتر، کاربر اهل احسای عربستان سعودی در صفحه خود با بازنشر ویدئویی از قرآن خواندن پناه و پریماه، دو میهمان خردسال «محفل»، مطلبی را منتشر و این‌طور واکنش نشان داد: «این‌ها همان کسانی هستند که حکام بادیه‌نشین به‌شان می‌گویند مجوس.» این توییت، یکی از چند صد مطلب کاربران خارجی درباره محفل است. برنامه‌ای که به گواه آمار، جایش را بین مخاطبان ایرانی پیدا کرده و گوشه‌چشمی هم به مخاطب خارجی دارد. برنامه‌ای که حاصل یک روند رو به رشد چشمگیر است.
آمار‌ها همه را به «محفل» رساند
محفل از چند جهت اثری قابل بررسی‌ است. این برنامه در شرایطی ساخته شد که فضای برنامه‌های پیش از افطار تحت تسلط برنامه‌های گفت‌وگومحور قرار گرفته بود. با این حال آخرین فصل از برنامه مثل ماه در سال 1401، همه را به این فکر انداخت که شاید دوره برنامه‌های گفت‌و‌گومحور دم افطار گذشته باشد، شاید بهتر است سر و شکل برنامه‌سازی به‌طور کل تغییر کند. پس از رمضان 1401 صداوسیما آماری را منتشر می‌کرد که چندان هم جای تعجب نداشت. براساس آمار آن سال پربیننده‌ترین برنامه لحظات افطار «زندگی پس از زندگی» بود؛ با 14 درصد مخاطب و رتبه دوم به شبکه‌های استانی با 9.5 درصد مخاطب اختصاص پیدا کرده بود! این وضعیت باعث شد تا همه نسبت به آنچه در حال رخ دادن است نگران شوند. طلایه‌دار تلویزیون با تنها 9 درصد مخاطب عملاً از شبکه‌های استانی هم در جایگاه پایین‌تری قرار گرفته بود. اتفاق رمضان 1401 همه را به این قطعیت رساند که سال بعد شبکه 3 «مثل ماه» را پخش نخواهد کرد. 
رمضان 1402 برنامه‌ای روی آنتن شبکه سه رفت که حاصل خرق عادت بود. مخاطبی که با محفل آشنایی نداشت در ابتدا آن را به‌عنوان یک شوی تلنت مذهبی درک می‌کرد یا به بیان بهتر «اثر جدید قرآنی» اما با پخش چند قسمت از محفل همه متوجه شدند، داستان محفل با دیگر مدل‌های برنامه‌سازی در تلویزیون متفاوت است. محفل تنها در طراحی صحنه از مدل تلنت شو استفاده می‌کند؛ اما در مدل اجرا و جریان برنامه چیزی شبیه به یک برنامه گفت‌وگومحور است با این تفاوت که در گفت‌وگو‌های محفل مسئله اصلی و بهانه صحبت، قرآن است. همین مسئله باعث شد برخی تحلیل‌گران سینما و تلویزیون این پروژه را از پیش شکست‌خورده بدانند و از اساس، اختصاص دادن بهترین زمان ماه رمضان تلویزیون به چنین مدل از برنامه بدون سلبریتی‌ای را ریسک بزرگی می‌دانستند. پنجم فروردین‌ماه و در زمانی که هنوز برنامه‌ها پخشش را تازه آغاز کرده بودند، مرکز تحقیقات صدا وسیما آماری را منتشر کرد از میزان مخاطبان تلویزیون. آن‌طور که به نظر می‌رسید محفل تا حدودی جواب داده، آمار‌ها نشان می‌داد محفل شبکه سه را به جمع دو شبکه برتر تلویزیون از نظر مخاطب برنامه افطار برگردانده است. با این حال هنوز رقابت میان محفل و زندگی پس از زندگی گرم بود. براساس نتایج این نظرسنجی، از میان برنامه‌های افطار سیما، «زندگی پس از زندگی» با 26.7 درصد بیننده و 91.3 درصد رضایت زیاد، درصدر برنامه‌های پرمخاطب افطار سیما در سال 1402 قرار گرفت و نشان داد هنوز رقیب قرآنی‌شان جای کار دارد. با این حال در وانفسای دوران رکود سیما، برنامه محفل خوب عمل می‌کند و با 19.7 مخاطب در رتبه دوم جدول قرار می‌گیرد و با حدود 7 درصد اختلاف نسبت به شبکه‌های استانی باز هم خودش را میان برنامه‌های افطار بر سر زبان‌ها می‌اندازد. 
دوران اوج محفل با 1403 آغاز می‌شود
با آمار نسبتاً خوب محفل در سال 1402 به نظر می‌رسید، این برنامه توسط مدیران تلویزیون دوباره سفارش داده شود. براساس آماری که تا 5 فروردین‌ماه 1403 به دست آمده بود، زندگی پس از زندگی با 17.9 درصد مخاطب و محفل با 0.4 درصد اختلاف به 17.5 درصد مخاطب رسید. هرچند در ادامه آمار دو برنامه تغییر کرد. 
با پایان رمضان 1403 محفل توانست با جبران 0.4 درصد و البته افزایش 0.8 درصدی مخاطب به 27.9 درصد و «زندگی پس از زندگی» به 27.1 درصد مخاطب برسد. این موضوع یعنی محفل در اولین فصل خود توانست جایگاه شبکه سه در افطار را بازگرداند. هرچند که میزان مخاطبانشان با وضعیت قابل قبول هنوز جای بحث داشت. محفل در فصل دوم خود کیفیتش بالاتر رفته بود، از طرفی زندگی پس از زندگی هم دچار افت شده و ذره‌ذره جذابیت سوژه‌ها در چند فصل ابتدایی این اثر فروریخته بود. از طرفی صعود 8 درصدی مخاطبان محفل خود اتفاقی بود که نشان می‌داد مدل برنامه‌سازی محفل در حال جواب دادن است. 
وقتی آمار محفل در 1404 به اوج خودش می‌رسد
سال 1404 با توجه به افزایش خیره‌کننده مسافرت‌ها به نظر نمی‌رسید برنامه‌های سیما بتوانند در مجموع مخاطب مناسبی داشته باشند اما یک آمار از طرف مرکز تحلیل اجتماعی دانشگاه امام صادق یعنی متا منتشر شد که نشان از اتفاقی مهم در تلویزیون داشت. این مؤسسه با انتشار آماری درباره میزان مخاطبان در اسفندماه 1404 آماری را منتشر کرد که برای عده کثیری از مخاطبان در سفر نوروزی شگفت‌آور بود. فصل سوم محفل با صعودی حدوداً 14 درصدی و 2 برابر بیشتر نسبت به رقم رشد 1402 به 1403 در صدر پربازدید‌های تلویزیون در سال 1404 قرار گرفت. آن‌طور که متا می‌گوید: «در میان ویژه‌برنامه‌های تلویزیون هم محفل با 41 درصد مخاطب پرمخاطب‌ترین اثر تلویزیون است و زندگی پس از زندگی با 28 درصد و ویژه برنامه سال تحویل شبکه سه با 21 درصد و شبکه دو با 13 درصد به ترتیب در جایگاه سوم و چهارم قرار گرفته‌اند.» با کنار هم قرار دادن این آمار و درصد مخاطبان آخرین فصل از سریال «نون خ» ( با 41.5 درصد مخاطب) به داده جالب توجهی می‌رسیم. براساس آمار، محفل به اندازه آخرین فصل منتشرشده از سریال نون خ در سال 1404 مخاطب داشته و این یعنی برنامه‌های تلویزیون در سال 1404 از عمده سریال‌های نوروزی (به جز پایتخت) و عیدانه بهتر عمل کرده است. 
البته میزان مخاطب محفل تنها در تلویزیون و تلوبیون نیست. میزان بازدید محتوا‌های تقطیع‌شده این برنامه به رقم چشمگیر 500 میلیون بازدید رسیده که در مقایسه با برنامه محفل در سال گذشته (حدود 400 میلیون بازدید)، نشان از رشد 25 درصدی دارد. این آمار، مهر تأییدی بر اقبال عمومی نسبت به محتوای این برنامه قرآنی است. 
در میان پلتفرم‌های مختلف بیشترین میزان انتشار محتوا در پیام‌رسان ایتا با بیش از 40 هزار قطعه به ثبت رسیده است. همچنین، پلتفرم اینستاگرام با بیش از 412 میلیون بازدید، صدرنشین میزان بازدید محتوا بوده و سهم عمده‌ای در گسترش پیام برنامه محفل در فضای مجازی ایفا کرده است. 
اتفاقات مثبت در فضای مجازی برای محفل باعث شد نگاه‌های مخاطب جهانی نیز نسبت به این برنامه بیشتر شود و از میهمانان و داوران این برنامه برای حضور در کشور‌هایشان دعوت کنند. 
محمد اقدم‌نژاد، کارگردان محفل با بیان اینکه برنامه‌اش در کشور‌های ترکیه، عراق، پاکستان و هند دوبله شده، افزود: «این اقبال به برنامه نشان می‌دهد که قرآن چقدر بزرگ است و ما چقدر در ایران گنجینه‌های قرآنی داریم. الان صالح مهدی‌زاده، قاری نوجوان فصل گذشته به بیش از 10 کشور سفر کرده است. آن موقع فقط در پیج «محفل» حدود 23 میلیون بازدید گرفته بود. این موضوع نشان می‌دهد که این برنامه در کشور‌های مختلف دیده می‌شود. حتی آقای اسفیدانی که سال اول حضور داشت، الان کمتر می‌تواند در ایران بماند؛ چراکه در کشور‌های مختلف برای قرائت می‌رود.»
سیدمحمدحسین هاشمی‌گلپایگانی، تهیه‌کننده محفل با اشاره به اهمیت کیفیت کار‌های معارفی گفت: «اگر کار معارفی مرتب انجام شود، اثرگذاری دارد. این‌گونه نیست که مردم ما با کار‌های معارفی زاویه داشته باشند. اصلاً به کار‌های معارفی اهمیت داده نمی‌شود. آن بودجه‌ای که تلویزیون به سایر حوزه‌ها اختصاص می‌دهد، به پای بودجه برنامه‌های معارفی نمی‌رسد. البته مسئله فقط بودجه نیست و به اولویت مدیران هم بر می‌گردد.» 
محفل به دام تکرار نمی‌افتد
اگر بخواهیم میان محفل و باقی آثاری که شبکه 3 برای افطار تولید کرده، یک وجه اشتراک پیدا کنیم، قطعاً آن موضوع اشتراک میان سوژه‌یابی درست است. محفل تا اینجای کار در سوژه‌یابی درخشان و حتی بین‌المللی عمل کرده، اقدم‌نژاد این موضوع را به خبرنگار مهر این‌طور شرح می‌دهد: «ابتدا 3000 سوژه داشتیم که افراد این میان دائم غربال می‌شدند. اول مصاحبه تلفنی انجام شد و بعد مصاحبه تصویری و بعد از آن هم مصاحبه حضوری داشتیم که تعداد این افراد به 400 نفر و 200 نفر و در مرحله آخر هم به 100 نفر رسیدند که قرار است در برنامه حضور داشته باشند. برخی از ویدئو‌های ما در شبکه‌های اجتماعی در کشور‌های دیگر بازدید‌هایی میلیونی خورد.»
جدای از مسئله سوژه‌یابی محفل کاملاً متوجه شده که مخاطبش خانواده‌ها هستند و بر این اساس به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی کرده است که بتواند از بیشترین میزان از مخاطب کودک و نوجوان در برنامه‌هایش استفاده کند، بخش مهمی از قسمت‌های وایرال‌شده از محفل در بستر اینترنت هم نشان‌دهنده همین موضوع است. فصل سوم این برنامه در شرایطی روی آنتن شبکه سوم سیما رفت که در اکثر قسمت‌هایش قاریان کودک و نوجوان حاضر بودند و این موضوع نشان می‌دهد، محفل در پی آن است تا جریانی را باز کند که در نتیجه آن آموزش قرآن در خانواده‌های ایرانی جدی‌تر گرفته شود و از این طریق مسیر فرهنگ‌سازی در حوزه قرآن را هموار کند. سوای سوژه‌یابی ترکیب تیم مقابل دوربین محفل هم بدل به ترکیبی آشنا برای مخاطب شده. است شاید در ابتدای محفل این گمان می‌رفت که عدم حضور چهره شناخته‌شده میان عموم مردم در میان قاریان قرآن به این برنامه ضربه بزند اما ترکیب سنی-شیعه و ایرانی-خارجی برنامه به حدی منسجم شده است که به نظر می‌رسد دست به تغییر زدن در این ترکیب می‌تواند واکنش منفی‌ای در میان مخاطبان داشته باشد. آنچه در فصل سوم محفل برای مخاطبان به‌وضوح نشان داده شد، اهمیت بازخورد‌های مخاطبان برای تیم سازندگان این برنامه است، اگر بخواهیم برای این گزاره شاهدی پیدا کنیم باید به تغییر مجری سوری این برنامه اشاره کنیم. مجری سوری محفل که در فصول قبل به دلیل ناهم‌زبانی‌اش با باقی قاریان، ممکن بود فرایند برنامه را کُند کند و محفل را از سرعت بیندازد در فصل سوم کنار گذاشته شد تا یک قاری خارجی اما فارسی‌زبان به این ترکیب اضافه شود. اتفاقی که باعث شد که در ریتم عملکرد محفل بهبود پیدا کند. 
موضوع بهبود فضای محفل نسبت به سال‌های قبل تنها به قاریان خلاصه نمی‌شود، در اجرا هم رسالت بوذری به‌درستی به جای آنکه بخواهد به مونولوگ‌های طولانی و خسته‌کننده برای مخاطب روی بیاورد، بیش از پیش در جریان رفت و برگشت و دیالوگ میان قاریان قرار گرفته است و مدل اجرای کاملا متفاوت و صمیمی‌تری را نسبت به مخاطب خاص ارائه می‌دهد. 
برای محفل مخاطب مهم است
سوای نکات مطرح‌شده شاید برجسته‌ترین نکته چند فصل اخیر محفل و به خصوص فصل سوم آن، مسئله دکور و مدل طراحی صحنه‌ای است که این اثر انتخاب کرده. محفل در طراحی صحنه یک نمونه درخشان در میان آثار تلویزیون است. استفاده از رنگ‌های روشن، دکوری که چشم را خسته نمی‌کند، نورپردازی صحیح، نزدیکی گروه داوران به تماشاچیان، ایجاد صمیمیت بیشتر در فضا و حتی طراحی لباسی شبیه‌تر به فضای عمومی جامعه، نشان‌دهنده احترامی است که سازندگان محفل به مخاطبان گذاشته‌اند. 
 از طرف دیگر محفل خودش را از فضای اصلی جامعه دور نمی‌کند، نسبت به مسائل روز منطقه نگاه دارد و درون خودش مسائل روز منطقه را جای می‌دهد. از ماجرای پیجر‌ها و شهدای لبنان گرفته تا ارتباط میان ادیان مختلف. محفل توانسته ‌است برای مخاطب قصه بگوید و روایت آدم‌های مختلف از گروه‌های مختلف اجتماعی و فرهنگی را پشت رحل قرآن بنشاند. طیف‌هایی که تاکنون توانسته‌اند 40 درصد مخاطب را تلویزیون برگردانند و همین موضوع نشان‌دهنده اتفاقی جدی در ارتباط با تلویزیون و قرآن است. فصل جدی محفل با سایر برنامه‌های سیما هم نشان‌دهنده این موضوع است که مخاطب تفاوت یک برنامه ساختاریافته و منسجم را با برنامه‌های بلاتکلیف چند سال اخیر تشخیص می‌دهد. اینکه محفل می‌تواند نسبت به تمام برنامه‌های سال تحویل تلویزیون وضعیت بهتری پیدا کند، نشان‌دهنده همین موضوع و تشخیص دقیق مخاطب است. مخاطبی که حالا با دیدن برنامه‌های مختلف داخل و خارج از کشور دیگر به‌راحتی تماشاگر هر برنامه‌ای نمی‌شود و راحت‌تر از قبل می‌تواند شبکه را عوض یا به کلی تلویزیون را خاموش کند. 
محمدحسین سلطانی، خبرنگار
بازار