آریا جوان - سواد زندگی / کودک زود رنج کودکی شیرین‌زبان و خنده‌روست که اطرافیان را خیلی زود جذب خود می‌کند. اگر احساس ناراحتی و غم کنید، بهترین شخص برای دلداری و همدلی کردن است. اما گاهی یک اتفاق به ظاهر ساده از نگاه شما مثل صدای بلند محیط می‌تواند او را بسیار آزار دهد و منجر به یک واکنش شدید هیجانی از سوی او شود!
کودک زود رنج (sensitive child) عادت کرده‌است که اقوام، دوستان و غریبه‌ها نگاهی گیج یا حتی گاهی منتقدانه به او داشته باشند. دیگران با بیرحمی می گویند: چه بلایی سر بچه آمده است؛ چه اتفاقی افتاده که این‌گونه واکنش نشان می‌دهد؛ چرا والدین این بچه، او را به درستی تربیت نکرده‌اند؟
اما اگر منصف باشیم، یا دستکم خودمان هم مادر یا پدر باشیم ، از خود می پرسیم: این قضاوت های نادرست از کجا آب می خورند؟
کودک زود رنج
کودک زودرنج، کودکی است که در انتهای طیف حساسیت قرار دارد و بیشتر از دیگران، تحت تاثیر محیط خود قرار می‌گیرد؛ چراکه اطلاعات و محرک‌های محیطی خود را عمیق‌تر از دیگران پردازش می‌کند.این اصطلاح نخستین بار توسط دکتر الین آرون، روانشناس و محقق، در اواخر دهۀ 1990 ابداع شد. او این مفهوم را برای گروهی از افراد که سیستم عصبی حساس‌تری دارند و به محیط اطراف خود حساس‌تر هستند استفاده می‌کرد.
به گفتۀ آرون، تقریباً از هر پنج کودک، یک کودک زود رنج است. بچه‌های حساس، اغلب سیستم عصبی واکنش‌پذیرتری دارند که باعث می‌شود به‌راحتی تحت فشار قرار بگیرند و به اتفاقات جرئی، واکنش‌های شدیدی نشان بدهند؛ مثلا به کوچکترین تغییرات محیطی مانند صدا، نور، بافت و جنس لباس واکنش نشان می‌دهند. همچنین توانایی خوبی برای مدیریت یا کنترل هیجان‌های خود ندارند و به‌‌طور مداوم با احساسات شدید دست‌وپنجه نرم می‌کنند.

ممکن است در موقعیت‌هایی که کودکانِ دیگر مشکلی ندارند، کودک زود رنج خیلی زود عصبانی شود و شروع به گریه کردن یا پرخاشگری کند. انها اغلب از محیط اطراف خود آگاهی بیشتری دارند، به جزئیات توجه بیشتری می‌کنند و به همین دلیل، به زمان بیشتری برای خو گرفتن با محیط شان نیاز دارند.
بسیاری از شما والدین، ممکن است حساسیت کودک زود رنج را یک ضعف و ویژگی بد بدانید – کودکی ضعیف، منزوی، غیرقابل‌پیش‌بینی و غیرقابل‌کنترل– یا آن را با لوس بودن اشتباه بگیرید. کودک لوس، خودمحور است و در صورت نرسیدن به خواسته‌هایش، از کنترل خارج شده و زمین و زمان را به هم می‌ریزد اما حساسیت نه یک ویژگی خوب یا بد، بلکه صرفاً تفاوت طبیعی در میزان تغییرات خلق و خو و حساسیت است.
کودک زودرنج ناخواسته و به دلیل سیستم عصبی واکنش‌پذیرتر خود، به برخی مسائل حساس تر است و نسبت به آن­ها واکنش­های بزرگتری نشان می‌دهد.
چرا کودکان حساس و زود رنج می‌شوند؟
ار نگاه محققان، چند دلیل ممکن است موجب حساس و زودرنج شدن یک کودک شود:
ژنتیک
نحوه تربیت و فرزند پروری
تجربیات مدرسه
شاید تصور کنید حساس بودن تنها یک ویژگی ارثی یا ژنتیکی است اما نحوۀ رفتار با کودک حساس، محیطی که در آن رشد می‌کنند و تجربیاتی که با آن‌ها مواجه می‌شوند می‌توانند نقش مهمی در میزان حساسیت و نحوۀ ابرازش در بچه‌ها داشته باشند.
برخی از کودکان ممکن است از بدو تولد سطوح بالاتری از حساسیت را از خود نشان دهند، در حالی که برخی دیگر با قرار گرفتن در یک محیط بسیار تحریک‌کننده یا استرس‌زا حساس‌تر شوند.
کودکانی که بسیار حساس هستند در محیط‌های حمایت‌کننده خوب عمل می‌کنند، اما اگر محیط آنها غیرحمایت‌کننده یا خشن باشد در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به طیف وسیعی از مشکلات جسمانی و روانی هستند.
نشانه های حساس بودن کودک و دلیل حساس شدن کودک
کودک زود رنج چه تفاوت‌هایی با سایر بچه‌ها دارد و چطور می‌توانید متوجه شوید آیا کودک شما حساس و زودرنج است یا نه؟ با اینکه هیچ کودک حساسی مشابه دیگری نیست و هر یک بر اساس صفات ارثی، تجربیات مختلف دوران کودکی و مدرسه دارای ویژگی‌های منحصر به فردی هستند، اما در همۀ آن‌ها برخی ویژگی‌های مشترک دیده می‌شود:
واکنش‌های هیجانی شدید: 
معمولاً به محرک‌های مثبت و منفی واکنش‌های هیجانی شدیدی نشان می‌دهند و به دنبال یک اتفاق کوچک، خیلی زود عصبانی، شاد یا ناراحت می‌شوند.
حساسیت به تحریک بیش از حد: 
به تغییرات محیط خود بسیار حساس هستند و می‌توانند تحت تأثیر تجربیات حسی مانند بو، نور، صدا یا محرک‌های لامسه (بافت لباس) قرار بگیرند. ممکن است تحمل مکان‌های پر سر و صدا برای آن‌ها سخت باشد، بعد از یک روز هیجان‌انگیز نتوانند خواب بروند یا از زبری لباس، درزهای جوراب یا برچسب روی پوست خود شکایت داشته باشند.
نیاز به زمان آرامش‌بخش یا تنهایی:
در محیط‌های شلوغ، مغز کودک زود رنج تحت بمباران محرک‌های حسی و محیطی است به همین دلیل نمی‌تواند مدت زمان زیادی در بیرون از خانه یا دورهمی‌ها باشد. آن‌ها به زمان تنهایی یا استراحت نیاز دارند تا مغزشان، افکار و اطلاعات دریافتی را پردازش کند.
توجه به جزئیات: 
خیلی زود متوجه جزئیات کوچک و تغییرات ظریف محیط اطراف خود می‌شوند، تغییراتی که دیگران ممکن است اصلا متوجه آن‌ها نشوند، مانند تغییر دمای خانه یا جابه‌جا شدن وسایل اتاق خواب.
عدم سازگاری با تغییرات:
با تغییرات بزرگ مثل تغییر اتاق خواب خود یا سفر ناگهانی به راحتی کنار نمی‌آیند و ممکن است به راحتی مضطرب شده یا بترسند.
همدلی بالا:
بچه‌های حساس ظرفیت بالایی برای درک احساس و عواطف دیگران دارند، توانایی‌ای که اغلب آنها را به افرادی بسیار همدل تبدیل می‌کند. نسبت به احساسات دیگران، به ویژه ناراحتی یا درد حساس هستند. دیدن اشک‌هایشان موقع تماشای یک فیلم غمگین یا زمانی که دوستشان ناراحت است اصلا چیز عجیبی نیست!
عمیق‌نگری: 
مغز بچه‌های حساس اطلاعات را با دقت بیشتری پردازش می‌کند، به همین دلیل معمولا سوالات عمیق و قابل تامل می‌پرسند و بسیار کنجکاوتر از همسالان خود به نظر می‌آیند.
کمال گرایی: 
حساسیت بالا می تواند کودکان را مستعد احساس شکست و شرم عمیق کند. از این رو، بچه‌های حساس تمایل به کمال‌گرایی و کنترل دارند. از دست دادن، باختن یا شکست خوردن می‌تواند برای یک کودک حساس بسیار سخت باشد.
ویژگی‌های کودک حساس
وقتی احساس ناراحتی می‌کنند شکایت می‌کنند؛ مثلا از سفتی کمربندشان یا زمختی پارچۀ لباس.
در محیط‌های شلوغ و پر سر و صدا، مانند سالن‌های ورزشی یا مغازه عطرفروشی، به دلیل بوهای شدید، احساس استرس و خستگی می‌کنند.
از به عجله افتادن متنفرند و ترجیح می‌دهند کارها را با دقت بیشتری انجام دهند.
نظرات بزرگانه می‌دهند و نسبت به سن خود عاقل‌تر به نظر می‌رسند.
از خوردن برخی غذاها به دلیل بو یا بافت غذا خودداری می‌کنند.
به راحتی بر اثر اتفاقات ناگهانی مانند زمانی که کسی به صورت مخفیانه به سمت آنها می‌آید می‌ترسند.
با کودک زودرنج و حساس چطور برخورد کنیم؟
نحوۀ رفتار با کودک حساس خود باید چگونه باشد؟ چطور می‌توانید به او کمک کنید تا بتواند رفتارهای خود را مدیریت کند؟ اینجا چند پیشنهاد برای شما داریم:
گوشه‌ای از خانه برای توست
بعد از یک روز سخت و پر هیاهو، کودک شما نیاز به یک مکان امن و راحت دارد تا در آنجا دوباره آرامش خود را به دست آورد. فضای مخصوصی در خانه همراه با وسایل مورد علاقه‌اش مثل عروسک یا پتوی محبوبش ایجاد کنید که بتواند در مواقع خستگی و آشفتگی به آن پناه ببرد. هنگام ایجاد این فضای شخصی آرامش‌بخش مواردی مانند رنگ دیوارها، نور و صداها را نیز در نظر بگیرید.
کمی آرام شویم
کودکان بسیار حساس ممکن است راحت‌تر از سایر کودکان تحت فشار قرار گیرند، به‌خصوص در موقعیت‌های اجتماعی. مهم است که به کودک حساس خود فرصت دهید آرام شود. به عنوان مثال انجام یک فعالیت آرامش‌بخش مانند کتاب خواندن برای او یا رفتن به فضای شخصی‌اش می‌تواند گزینۀ خوبی باشد. به یاد داشته باشید که برای بسیاری از کودکان حساس، زمان آرام شدن راهی برای رفع فشار و شارژ مجدد باتری آنهاست.
طبق برنامه پیش بریم؟
برای یک کودک زود رنج، هیچ چیز سخت‌تر از تغییرات ناگهانی و غیرمنتظره نیست! برنامه‌های روزانه ثابت همچون زمان خواب و بیداری، زمان خوردن وعده‌های غذایی و زمان کارتون دیدن می‌تواند حس امنیت و قابل پیش‌بینی بودن را برای کودکان بسیار حساس ایجاد کند. روتین‌ها حس قابل پیش‌بینی بودن را به مغز می‌دهند چرا که ریتم‌های آرامش‌بخشی برای کودک ایجاد می‌کنند و عدم اطمینان را کاهش می‌دهند.
هر احساسی تجربه می‌کنی، اشکالی ندارد
کودکان زود رنج اغلب «بیش از حد حساس» یا «بیش از حد واکنش‌پذیر» نامیده می‌شوند و در بیشتر موقعیت‌ها، احساسات آن‌ها نادیده گرفته می‌شود!
فرزندتان را تشویق کنید تا احساسات و افکار خود را آشکارا بیان کند، آن‌ها را نامگذاری کند و در فضای امن و بدون قضاوت، احساسات خود را به اشتراک بگذارد. بدون اینکه به او بگویید احساساتش اشتباه است یا نه، او باید بداند هیچ اشکالی ندارد که طیف وسیعی از احساسات را تجربه می‌کند.
«به نظر میاد الان عصبانی و ناامید شدی.» (نامگذاری احساسات)
«اشکالی نداره اگه این اتفاق تو رو عصبانی کرده.» (پذیرش احساسات)
«می‌تونیم در مورد اینکه دقیقا از چه چیزی عصبانی شدی با هم صحبت کنیم.» (دعوت برای به اشتراک گذاشتن احساسات)
به دیگران کمک کنیم؟
یک کودک حساس همدل، اگر نتواند در مقابل احساس همدلی خود با دیگران کاری انجام دهد خیلی زود احساس ناتوانی می‌کند. همدلی او را پرورش دهید و فرصت‌هایی را فراهم کنید تا به دیگران کمک کند؛ مثل محبت کردن به دیگران یا انجام کار خیر کوچک. با این کار به او اجازه می‌دهید همدلی خود را به اقدامی معنادار تبدیل کند و حس توانمندی را در خود تقویت کند.
از خودمان انتظار بیش از حد نداشته باشیم!
کودک زود رنج تمایل زیادی به کمالگرایی دارد، از این رو بهتر است محدودیت‌های فرزندتان را بشناسید و به او کمک کنید تا انتظارات واقع‌بینانه‌ای برای خود تعیین کند. فرزند حساس شما به زمان نیاز دارد تا در مورد هر کاری به خوبی فکر کند و تعیین انتظارات به او امکان انتخاب می‌دهد. امکان انتخاب بین دو تصمیم که اگر انتظارات را برآورده کنند چه اتفاقی می‌افتد، و اگر این کار را نکند چه عواقبی در پی خواهد داشت.
چند راهکار کمکی یاد بگیریم؟
راهبردهای مقابله‌ای همچون تنظیم هیجان، حل مسئله یا روش‌های سالم مقابله با استرس را به فرزندتان یاد دهید. یکی از روش­‌های آموزشی این است که تجربیات خود را به صورت شفاهی در حضور او به اشتراک بگذارید: «الان کمی استرس دارم، بنابراین یک لحظه وقت می‌گذارم تا خودم را جمع کنم و سپس برمی‌گردم» «الان ناراحت هستم، هر وقت حالم بهتر شد می‌تونیم دوباره با هم صحبت کنیم.»
من این شکلی‌ام
هنگامی که کودک زود رنج شما به گونه‌ای متفاوت از هنجارها رفتار می‌کند، سایرین ممکن است آن را رفتاری اشتباه و غلط تلقی کنند: چیزی که باعث می‌شود کودکتان احساس کند به اندازۀ کافی خوب نیست. اما حقیقت این است که سیستم عصبی فرزند شما می‌تواند به‌راحتی تحت تاثیر محیط قرار گرفته و تحریک شود و اغلب هم با استرس و احساسات شدید همراه است. به او کمک کنید در مورد بدن و سیستم عصبی خودش اطلاعات کسب کند تا خودش را بهتر بشناسد، بپذیرد و واکنش‌ها و احساسات بدنی خود را بهتر مدیریت کند.
من کنارتم
کودک زود رنج شما احتمالا متوجه می‌شود که با خواهر و برادر یا همسالان خود متفاوت است و به‌ خصوص در زمان‌های بحرانی و طغیان هیجاناتش، احساس خجالت، شرم یا قضاوت شدن از جانب دیگران می‌کند. در این لحظات فرزند شما بیش از هر چیزی، به حضور حمایتگر و آرام‌بخش شما نیاز دارد. یک جمله آرام و همدلانۀ شما مثل «تو تنها نیستی. من به خاطر تو اینجا هستم. هر وقت کمک لازم داشتی، کنارتم.» به فرزندتان کمک می‌کند تا در میان طوفان عاطفی خود احساس امنیت کند. یادآوری این موضوع به فرزندتان که تنها نیست و شما در کنارش هستید، می‌تواند به او کمک کند تا خودش را بپذیرد.